دکتر محمدحسن ضیایی‌فر همزمان با 14 مردادماه روز جهانی حقوق بشر اسلامی، در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری «حوزه» در تهران، به تشریح جایگاه کرامت انسانی و حقوق بشر در اندیشه اسلامی و تفاوت آن با حقوق بشر غربی پرداخت.

وی همچنین به بیان چند مورد از نمونه های عینی اهمیت دادن پیامبر اسلام(ص) و ائمه(ع) به مسئله کرامت انسان و حقوق بشر پرداخت و گفت: بر اساس اندیشه و کرامت انسانی است که حق الناس توبه بردار نیست و حتما باید رضایت فرد یا افراد مختلف جلب شود. حق الناسی که در روایات و اندیشه اسلامی داریم از حقوق بشر امروز جهان، بسیار وسیع تر است و نشان از توجه ویژه اسلام به بحث کرامت انسان و حقوق بشر دارد.

حاصل گفتگو با دبیر کمیسیون حقوق بشر اسلامی را در ادامه بخوانید:

*جایگاه کرامت انسانی و حقوق بشر در اندیشه اسلامی کجاست؟

در اندیشه اسلام، کرامت انسان یکی از مبانی تعریف انسان است؛ یعنی انسان شناسی در اسلام، بدون درک درست کرامت انسان معنی ندارد؛ اصولا کرامت انسان، پیوند وسیعی با جایگاه بشر در خلقت به عنوان خلیفة  الله دارد؛ البته این موضوع منحصر به گروه خاصی نیست و به همه انسان ها تعلق دارد و همه انسان ها به تصریح قرآن با کرامت آفریده شدند و این جوهره عظیم را در خود دارند که به سمت کمال و خوبی ها حرکت کنند.

*تفاوت اندیشه اسلامی در بحث کرامت انسانی و حقوق بشر، با اندیشه غربی در این خصوص چیست؟

در اندیشه بین المللی راجع به کرامت انسان اختلاف نظر هست، مثلا آنچه در اعلامیه جهانی حقوق بشر آمده، از دو منشأ گرفته شده است، یکی از دیدگاه های مکتب حقوقی طبیعی و یکی از دیدگاه های کانت؛ در این اعلامیه فرض بر این است که خیلی خود مفهوم کرامت انسانی را نباید باز کرد و بلکه آن را یک پایه غیر قابل بحث می دانند؛ می گویند ما کاری نداریم فلسفه کرامت انسانی چیست و آیا این کرامت محدودیت دارد یا نه؟ این که دهنده کرامت کیست و ... از جمله سؤالاتی است که وارد این بحث ها نمی شویم. می گویند ما کرامت انسانی را به عنوان پایه مسائل اجتماعی می پذیریم و آن طور که در اعلامیه جهانی حقوق بشر هم آمده، بقیه حق ها هم بر اساس این مفهوم بنا می شود؛ به نظر ما این گونه برداشت و نگاه به مقوله کرامت انسانی، یک برداشت و نگاه انحرافی است.

*همجنس گرایی نماد کرامت انسانی غرب

انحرافی که در تفسیر این مفهوم در اندیشه غربی به وقوع پیوسته این است که برخی مسائلی که شاید درست هم نباشد، اما می خواهند به عنوان مسائل حق و درست جا بیاندازند، مثلا می گویند این مسئله در راستای کرامت انسان است که ما مانع لذت گرایی بشر نشویم و یا در مورد همجنس گرایان همین طور عنوان می کنند؛ آن ها به ما مسلمانان می گویند شما چرا می گویید باید با همجنس گرایان برخورد کنید؟ این برخورد بر خلاف کرامت انسانی است و چرا نباید به آن ها حق بدهیم؟ یا همین طور وقتی می خواهند مجازات های مختلفی که در متون دینی ما بوده را کنار بگذارند، از این جمله که این مجازات ها در راستای کرامت انسانی نیست استفاده می کنند؛ امروز غربی ها در مقوله مجازات ها می گویند بیشتر مجازات ها یا باید زندان یا مجازات های جایگزین باشد و بقیه بر خلاف کرامت انسانی است؛ کلاً هر چیزی را که بخواهند کنار بگذارند می گویند بر خلاف کرامت انسان است و یا اگر با چیزی موافق باشند، می گویند موافق با کرامت انسانی است.

استفاده غربی ها از واژه کرامت انسانی در حالی است که هیچ بحثی راجع به این مقوله مهم ندارند که مثلا محتوای فلسفی و حقوقی کرامت انسانی چیست؟ و کرامت ذاتی چه ربطی با کرامت اکتسابی دارد؟ و ...

در اندیشه اسلامی داریم که بخشی از کرامت انسان، کرامت اکتسابی است؛ یا در آیات قرآن می گوید بین عالم و جاهل فرق است و اصولا هر جامعه ای به لحاظ عقلانی این تفاوت ها را می پذیرد؛ همه می دانیم که کرامت اکتسابی انسان با تلاش خود فرد به وجود می آید، اما اکنون در عرصه جهانی شاهد هستیم، که علاقه ای به طرح موضوع کرامت ارزشی و اکتسابی انسان ندارند و بیشتر می خواهند کرامت ذاتی را مطرح کنند و همان مسائل مورد علاقه خود را در لباس دفاع از کرامت ذاتی انسان دنبال می کنند؛ هر چیزی را که می خواهند حق جا بزنند، می گویند در راستای کرامت انسانی یا هر چیزی را نخواهند، می گویند بر خلاف کرامت انسان است.

در اندیشه اسلامی همه این مباحث، چارچوب دارد؛ در این اندیشه کرامت ذاتی مفهوم خودش را دارد و البته بحث می شود که این کرامت چه حق هایی را شامل انسان می کند؛ باید توجه ویژه کنیم که در اندیشه اسلامی، برخی از حق هایی که به انسان داده می شود، برگرفته از کرامت اکتسابی و ارزشی انسان است که انسان تا تلاش نکند به آن حقوق دست نخواهد یافت؛ البته اندیشه اسلامی نیز عقیده دارد که یک سری حقوق انسان هم هست که عام بشری است و همه آدم ها باید از آن برخوردار باشند.

*توجه ویژه پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) به کرامت انسانی

در اندیشه اسلام، اگر قرار باشد خود کرامت انسانی یا آثار مترتب بر کرامت انسانی را بررسی کنیم، غیر از قرآن که در چند آیه تأکید دارد و در سیره و سنت پیامبر اسلام(ص) و ائمه معصومین(ع) نیز آمده، نمونه های متعددی را چه در روایات کلامی آن ها و چه در سیره عملی شان می توانیم ببینیم.

مثلا در مورد پیامبر اسلام(ص) چند نمونه از آثار ایشان را به عنوان نمونه های کرامت انسانی بیان می کنند؛ یکی منشور مدینه است که پیامبر زمانی که وارد مدینه شدند، قانونی نوشتند که اولین قانون جامعه اسلامی است. حق و حقوق غیر مسلمانان را هم در این قانون تعیین کردند؛ اگر ایشان معتقد به حقوق بشر نباشد که این کار را نمی کند. یا سیره پیامبر(ص) در قبال کافران، وقتی وارد مکه شدند قابل توجه است که تأکید کردند امروز روز لطف و مرحمت است و همه امروز آزاد هستند و مسلمانان نباید با آن ها کاری داشته باشند؛ این موضوعات را حقوق دانان بی طرف، از اهمیت دادن واقعی به کرامت انسانی می دانند. یا برخوردپیامبر(ص) با افرادی که اذیت و آزارشان می دادند و وقتی فردی از آن افراد مریض شد به عیادت ش رفتند.

*حقوق همنوعان در اندیشه امام علی(ع)

در سیره امیرالمؤمنین امام علی(ع) هم نمونه های متعددی در خصوص احترام به کرامت انسانی و حقوق بشر وجود دارد. امروز کتاب هایی با مضمون حقوق بشر از دیدگاه امام علی(ع) به زبان های مختلف در بسیاری کشورها به چاپ رسیده است؛ این کتاب ها، به غیر از عهدنامه مالک اشتر است که یک سند شاخص و بارز است؛ امام علی(ع) در عهدنامه معروف مالک اشتر می فرمایند، ای مالک! مردم در برابر تو، دو گروه اند؛ یا هم نوع تو و یا برادر دینی تو هستند؛ این جملات نشان می دهد که هم نوع شناسی و به رسمیت شناختن حقوق همنوعان در اندیشه امام علی(ع) به عنوان پیشوای مسلمانان و شیعیان، جایگاه والایی دارد.

همچنین 216 خطبه نهج البلاغه که در کشاکش جنگ، یاران را فرا می خوانند و مفادی ارائه می کنند که توضیح حق هایی است که مردم بر گردن ایشان دارند؛ وقتی انسان این خطبه ها را می خواند متعجب می ماند؛ همه را باید به تبعیت و وفاداری و عدم اعتراض تشویق کنید و در چنین شرایطی که جنگ است، به مخالفان خود می گوید که شما این حقوق را دارد و نباید با حاکم تان با زبان چاپلوس سخن بگویید، بلکه بحث و انتقاد کنید و بدانید که فقط خدا بی عیب و نقص است؛ این اندیشه ها نشان می دهد چه ظرفیت ها و روح بلندی در وجود امام علی(ع) وجود داشته است.

*رسالة الحقوق امام سجاد(ع)؛ سند جامع حقوق بشر اسلامی

یا همین طور امام سجاد(ع) رساله حقوق نوشتند و 51 مورد را مطرح کردند که منظومه ای بسیار غنی در مورد کرامت انسان محسوب می شود؛ روابط انسان با حکومت، روابط انسان با طبیعیت، روابط انسان با خویشان و همسایگان، روابط انسان با نفس و بدن و ...، از جمله مواردی است که در این رسالة الحقوق مطرح شده است. امروز در دنیا بیشتر بحث حقوق بشر و کرامت انسانی، در خصوص رابطه انسان با حکومت و یا رابطه انسان با محیط زیست است، اما امام سجاد(ع) سالیان بسیار دور، علاوه بر توجه به این دو مورد، به موارد دیگری نیز به عنوان کرامت انسان و حقوق بشر توجه کرده است.

*آیا می توان حق الناس مورد تأکید اندیشه اسلام را در راستای حقوق بشر تعریف کرد؟

بله. در روایات معصومین(ع) مکررا سفارشاتی برای رعایت «حق الناس» داریم و تأکید می شود که حق الناس را رعایت کنید و بعد «حق الله» را رعایت کنید؛ تأکید می شود که اگر حق الله را رعایت کردید اما به حق الناس بی توجه بودید، در این دنیا باخته اید و مومن موفقی نخواهید بود.

بر اساس اندیشه و کرامت انسانی است که حق الناس توبه بردار نیست و حتما باید رضایت فرد یا افراد مختلف مردم جلب شود. حق الناسی که در روایات و اندیشه اسلامی داریم از حقوق بشر امروز جهان، بسیار وسیع تر است و نشان از توجه ویژه اسلام به بحث کرامت انسان و حقوق بشر دارد.

حقوق بشر در اندیشه غربی نهایتاً می گوید مردم را آزار ندهید، تجاوز به حریم ملک دیگران نکنید  و آزادی بیان را نگیرید، اما در اندیشه اسلامی حقوق بشر علاوه بر تأکید به مسائل مطرح شده توسط حقوق بشر غربی، می گوید که اگر حتی نسبت به انسان دیگری سوء ظن و بدبینی داشته باشی، ممنوع است؛ در اندیشه اسلامی تأکید شده که اگر حق الناس گردن فرد دیگری باشد و او رضایت طرف یا طرف های مقابل خود را نگیرد، در روز حساب و قیامت، باید جواب گو باشد و در همین دنیا هم اثر وضعی آن را خواهد دید؛ یعنی مثلا غیر از این که حق الناس گردن من هست، فردا بچه من بد می شود، فردا در مسیر زندگی از مسیر درست خارج می شوم؛ این اثر وضعی حق الناس است؛ یعنی لکه سیاهی که در ضمیر وجودش هست و باید آن را پاک کند.

اصولاً اگر به بسیاری از مشکلات جامعه بشری امروز توجه کنیم، به این نتیجه می رسیم که این شرایط اثر وضعی اعمال خودمان است.

اندیشه اسلامی می گوید وقتی حقوق افراد و یا همان به اصطلاح حقوق بشر را رعایت نکنیم، برکت زندگی می رود و انواع فساد در جامعه پدیدار خواهد شد؛ نقض عهدها ترکیبی از حق الله و حق الناس است و در منظومه اندیشه اسلامی و مکتب اهل بیت(ع) این موضوع به صورت مفصل آمده است.

*نگاه اسلام به "برخورد کریمانه"

در روایات ائمه معصومین(ع) که در راستای بحث کرامت انسان و حقوق افراد است، جدای از بحث کرامت انسان، واژه "برخورد کریمانه" هم مورد تأکید قرار گرفته؛ یعنی علاوه بر رعایت حقوق دیگران، برخورد کریمانه حتی با دشمن نیز مورد تأکید است. یا تأکید شده آدم مجرمی که انواع جنایات را مرتکب شده است را حق نداریم مازاد بر جنایاتی که انجام داده، مجازات کنیم و در ادامه نیز می گوید باید با اخلاق کریمانه با او برخورد شود.

*رعایت توصیه های اسلام و ائمه معصومین(ع) در مورد رعایت کرامت انسان و حقوق بشر، چه آثار و برکاتی برای جامعه به دنبال خواهد داشت؟

اگر این توصیه ها و سفارشات در جامعه مسلمانان به درستی رعایت شود، جامعه حسنه و اسوه ای خواهیم داشت که اصلا نیازی نیست که در این گونه موارد تقلیدی از کشورهای غربی باشد که به دنبال آن نیز انواع تعارضات بروز کند.

واقعا ما باید در این مسئله و مسائل دیگر، بازگشت به مبانی خود کنیم و ذخایر معنوی خود را در راستای فرمول های سبک زندگی و رابطه انسانی با هم و راهکار با جهان به کار بگیریم و تبدیل کنیم.

متأسفانه کشورهای اسلامی چون اکثراً از حکومت های غیر مردمی برخوردارند و نوکر قدرت های زورگو هستند، دغدغه بازگشت به مبانی و اندیشه های اسلام را ندارند.

این کشورهای وابسته گاهی اصلاً کسر شأن خود می دانند که جلسه ای با این مناسبت برگزار کنند، چون ممکن است نتوانند، مطلبی برای ارائه داشته باشند؛ وقتی این ها حاضر نیستند در یک جلسه اظهار نظر کنند، اندیشه های والای اسلام را هم اجرا نمی کنند و اصلاً دوست ندارند که این اندیشه ها تبدیل به سبک زندگی مردم شان شود.

ما واقعاً در این مسئله و عقب ماندگی هایی که دامن کشورهای اسلامی را در این موارد گرفته، بیشتر از آن که از کشورهای غربی و غیر اسلامی متضرر شویم، از خود حاکمان اسلامی و منحرفین در جوامع اسلامی آسیب می خوریم؛ اگر خود ما در کشورهای اسلامی این اندیشه های والا در خصوص کرامت انسان و حقوق بشر را رعایت می کردیم، می توانستیم تمام دنیا را جذب این ایده و اندیشه ها کرده و الگوهای خود را به بهترین شکل به دنیا معرفی می کردیم.

*مسلمان کشی در یمن تیشه به ریشه حقوق بشر است

امروز سران برخی کشورهای به اصطلاح اسلامی، نه تنها به اندیشه های اسلام در خصوص احترام به کرامت انسانی و رعایت حقوق بشر عمل نمی کنند، بلکه با کشتار مردم یمن و جنایت در بحرین، بر خلاف آن عمل می کنند، به گونه ای که حتی افراد غیر مسلمان اقدامات آنان را مورد نقد قرار می دهند.

تا زمانی که ملت های مسلمان در کشورهای مختلف به آزادی نرسند و نتوانند مبانی خود را در جامعه پیاده کند، وضع همین است.

باید آسیب ها و دردهای خود را به بهانه روز حقوق بشر اسلامی بازشناسی کنیم و سعی کنیم تا به مبانی خودمان بازگشت داشته باشیم تا در نهایت راهکارهای بهتری برای زندگی معرفی کنیم.

مسئولین هم باید در خصوص احترام به کرامت انسانی و رعایت حقوق بشر به مبانی دینی رجوع کنند و برای مثال نباید حقوق مردم در ادارات نقض شود.

گفتگو: صادق چهرقانی